Selam olan tahiyyenin kökü 'hayy' ve Allah'ın isimlerinden Hayy hakkında bir online ders
Hüseyin K. Ece
10 Ocak 2023 –
18 Cemâziye’l-ahir 1444
Zaandam
71.Ders: SELÂM OLARAK TAHİYYE ve et-TAHİYYÂTÜ 1
-‘Tahiyye’nin aslı ‘hayy’ kelimesidir.
‘Hayye’ fiili; canlı olmak, gelişir olmak demektir.
Bu bir toplum hakkında kullanılırsa; o toplumunun durumunun iyi olduğunu anlatır.
‘Hayiye’ kökünden hâyâ, bir şeyden utanmak.
‘Hayye veya ihyâ’; birine, bir şeye hayat vermek, diriltmek demektir.
عْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ }احلديد/12 }
“Bilin ki Allah, yeryüzünü ölümünden sonra diriltmektedir. Düşünesiniz diye gerçekten, size âyetleri açıkladık.” (Hadid 57/17)
رِزْقًا لِّلْعِبَادِ وَأَحْيَيْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا كَذَلِكَ الْخُرُوجُ }ق/11 }
“Hepsi kullara rızık olsun diye. O yağmurla ölü toprağa can verdik. İşte insanların mezardan çıkışları da böyle olacak.” (Kâf 50/11)
‘Hayy, çoğulu ehyâ’; diri, diriler demektir. Kur’an bunu diri, canlı
anlamında kullanıyor.
َلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاء
كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ }األنبياء/ }
“İnkâr edenler, göklerle yer bitişikken, bizim onları ayırdığımızı ve diri olan her şeyi sudan meydana getirdiğimizi görmediler mi? Hâlâ inanmayacaklar mı?” (Enbiyâ 21/30)
وَمَا يَسْتَوِي الْأَحْيَاء وَلَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَن يَشَاء وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِي الْقُبُورِ }فاطر/..{
“Diriler ile ölüler de bir olmaz. Allah, dilediğine işittirir. Sen, kabirde bulunanlara işittirecek değilsin.” (Fâtır 35/22)
أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفَاتًا }املرسالت/5 }.أَحْيَاء وَأَمْوَاتًا }املرسالت/6 }
“Biz yeryüzünü dirileri de ölüleri de toplayan (bir yurt) yapmadık mı?” (Mürselât 77/25-26)
Şehidler Allah katında diridirler.
وَالَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاء عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ }آل عمران/169 }فَرِحِنيَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَالَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَالَ هُمْ يَحْزَنُونَ }آل عمران/.12 }
“Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma. Bilakis onlar diridirler, Rableri katında Allah’ın, lütfundan kendilerine verdiği nimetlerin sevincini yaşayarak rızıklandırılmaktadırlar. Arkalarından kendilerine ulaşamayan (henüz şehit olmamış) kimselere de hiçbir korku olmayacağına ve onların üzülmeyeceklerine sevinirler.” (Âli İmran 3/169-170)
Hayy’in-dirinin zıddı meyyit-ölü...
قُلْ مَن يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَاء وَاألَرْضِ أَمَّن يَمْلِكُ السَّمْعَ واألَبْصَارَ وَمَن يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيَّتَ مِنَ الْحَيِّ وَمَن يُدَبِّرُ األَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللّهُ فَقُلْ أَفَالَ تَتَّقُونَ }يونس/31 }
“De ki: “Sizi gökten ve yerden kim rızıklandırıyor? Ya da işitme ve görme yetisi üzerinde kim mutlak hâkimdir? Ölüden diriyi, diriden ölüyü kim çıkarıyor? İşleri kim yürütüyor?” “Allah” diyecekler. De ki: “O hâlde, Allah’a karşı gelmekten sakınmayacak mısınız?” (Yûnus 10/31)
تَولِجُ اللَّيْلَ فِي الْنَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الَمَيَّتَ مِنَ الْحَيِّ وَتَرْزُقُ مَن تَشَاء بِغَيْرِ حِسَابٍ }آل عمران/2 }
“Geceyi gündüze sokarsın, gündüzü geceye sokarsın. Ölüden diriyi çıkarırsın, diriden ölüyü çıkarırsın. Dilediğine de hesapsız rızık verirsin.” (Âli İmran 3/27)
Bu kökten gelen hayat; bitki ve hayvanlarda büyüme kuvveti anlamında Mesela; “nebâtun hayyün”; büyüyen bitki demektir. (el-Isfehânî, R. el-Müfredât; s: 197)
-Hayy olan Allah (cc)
‘el-Hayy’ Allah’ın güzel isimlerinden biridir. Mutlak diri, ebedî hayat sahibi, her canlıya hayat veren sonsuz diri, hayat sahibi olmakta eşi benzeri olmayan özne demektir.
وَتَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَا يَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَكَفَى بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِريًا }الفرقان/51 }
“Sen, o ölümsüz ve daima diri olana (Allah’a) tevekkül et. O’nu her türlü övgüyle yücelterek tesbih et. Kullarının günahlarından hakkıyla haberdar olarak O yeter!” (Furkan 25/58)
هُوَ الْحَيُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِنيَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِنيَ }غافر/65 }
“O diridir, O’ndan başka tanrı yoktur. Şu halde içten bir dindarlık ve bağlılıkla O’na dua edin. Hamd, âlemlerin rabbi olan Allah’a mahsustur.” (Mü’min 40/65)
... اللّهُ الَ إِلَهَ إِالَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ الَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَالَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي األَرْض
“Allah, kendisinden başka hiçbir ilâh olmayandır. Diridir, kayyumdur. O’nu ne bir uyuklama tutabilir, ne de bir uyku. Göklerdeki her şey, yerdeki her şey O’nundur...” (Bekara 2/255)
امل }آل عمران/1 }اللّهُ ال إِلَهَ إِالَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ }آل عمران/.{
“Elif Lâm Mîm. Allah, kendisinden başka hiçbir ilâh bulunmayandır. Diridir, kayyumdur.” Âli İmran 3/2. Ayrıca bkz: En’am 6/95 Yûnus 10/31. Rûm 30/19 vd) (Kayyûm, “Varlığı kendinden, kendi kendine yeterli, yarattıklarına hâkim ve onları koruyup gözeten” demektir.)
Hayy; hayattan türeyen bir sıfattır.
“Hayy, hayatın çoğulu, hayat da çoğul, o zaman ‘hayy’ çoğulun çoğulu. Allah hakkında kullanıldığı zaman “tüm dirileri dirilten mutlak diri” anlamına gelir. (İslâmoğlu, M. Esmâ-i Hüsnâ, 2/70
أَوَ مَن كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَن مَّثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ }األنعام/..1 }
“Ölü iken dirilttiğimiz ve kendisine, insanlar arasında yürüyeceği bir nur verdiğimiz kimsenin durumu, hiç, karanlıklar içinde kalmış, bir türlü ondan çıkamamış kimsenin durumu gibi olur mu? İşte kâfirlere, işlemekte oldukları çirkinlikler böyle süslü gösterilmiştir.” (En’am 6/122)
el-Hayy olan Allah sadece medden ölü olanlara maddi hayat vermez, manen ölü olanlara da hayat verir.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَجِيبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُم لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ }األنفال/2
“Ey iman edenler! Size hayat verecek şeylere sizi çağırdığı zaman, Allah’ın ve Rasûlü’nün çağrısına uyun ve bilin ki Allah, kişi ile kalbi arasına girer. Yine bilin ki, O’nun huzurunda toplanacaksınız.” (Enfâl 8/24)
-Rasûlüllah’ın dualarından
”Yâ Hayyu yâ Kayyûm! Bi rahmetike esteğîsu.-Ey daima hayatta olan Hayy, bütün varlığı ile ayakta olan Kayyum! Rahmetinle Senden yardım istiyorum.” (Tirmizî, Daavât/91 no: 3524 garip kaydıyla)
ياَحَىُّ ياَقَيُّومُ بِرَحْمَتِكَ اَسْتَغِيسُ لاَ تَكِلْنِ اِلى نَفْسىِ طَرْفَتَ عَيْنٍ وَاَصْلِحْ لِ شَاْنِى كُلِّهِ
“Yâ hayyu yâ kayyûm. Birahmetike esteğîsü lâ tekilnî ilâ nefsî tarfete aynin ve aslıh lî şe’nî küllih-Ey Hayy ve Kayyûm olan Allah’ım! , Rahmetinle Senden yardım isterim. Göz açıp yumuncaya kadar dahi nefsimin eline bırakma, dütün işlerimi düzelt.” (Hâkim, 1/545)
“Lâ ilâhe illahu vahdehu lâ şerike leh, lehu’l-mülkü ve lehu’l-hamdu ve hüve hayyun lâ yemût bi-yedihi’l-hayr ve hüve alâ külli şey’în kadîr”
“Allah'tan başka hiçbir ilâh yoktur; o tektir, ortağı yoktur. Mülk onundur, hamd ona mahsustur ve O Hayy’dir, O ölmez. Hayır O’nun elindedir. Ve O her şeye kàdirdir.” (Kaynağını bulamadım)
Umara b. Şebîb es-Sebâiyyi Rasûlüllah’ın şöyle dediğini nakletti: “Kim akşam namazından sonra on defa;
“Lâ ilâhe illahu vahdehu lâ şerike leh, lehu’l-mülkü ve lehu’l-hamdu, yuhyi ve yümit ve hüve alâ külli şey’în kadîr” derse Allah (cc) onu sabaha kadar şeytandan korur, ona on hasene yazar, on seyyiâtı (hatasını) siler. Bu on mü’min köle azat etmeye denktir.” (Tirmizî, Deavât/97 no: 3534 hasen garib kaydıyla)
Hayy ve Kayyum olan Allah’a rağmen birilerinin ölmediğini (mesela hızırın, Peygamberin, falanca ülkenin kurucusunun) iddia etmek bu âyetleri, Allah’ın bu isimlerini anlamamaktır.
Daha da tehlikelisi diri olma Hayy özelliğini Allah’ın can verdiği şeylere, kimselere vermektir.
Allah’tan başka Hayy-ebedi diri olamaz. Tevhid inancı bunu gerektirir, Kur’an’ın öğrettiği Allah inancı böyledir.